(12)  30 Ağustos 1922, Başkomutan Muharebesi:

           (a)  4 ncü, 6 ncı Kolorduların Adatepe'ye taarruzları ve kesim sonuçlu muharebeleri:

                                                        Kolorduların taarruz hazırlıkları:

     29 Ağustos 1922 akşam raporları Batı Cephesi'ne gece yarısından sonra gelmişti.

     Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa, Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa ve Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa beraberce durumu inceleyip tartıştılar. Yunan ordusunun büyük kısmı kuzey, doğu, güney ve güney-batıdan kuşatılmıştı. Tasarladıkları sonuç alınmak üzereydi. Taarruza şiddetle devama ve durmadan takibe karar verdiler.

     Batı Cephesi Komutanı 30 Ağustos 1922 saat 06.00'da ordulara şu emri verdi:

 1 nci, 2 nci Ordu Komutanlıklarına

                                      "1.  Ordulardan alınan bilgilere göre düşmanın en az iki tümen tahmin olunan bir kuvveti Kozluca tepeleri - Hamurköy güneyi - Aslıhanlar mıntıkasında güneye cephe almış olarak 1 nci Ordu birlikleriyle muharebe halinde ve kuzeyden ilerlemekte olan 2 nci Ordu birlikleriyle muharebe temasındadır. Toklusivrisi'nden Kaplangı'ya doğru iki tümenimiz düşmanın çekilme yoluna ilerlemektedir. Genellikle düşman kuvvetleri bin an önce kaçıp kurtulmaya çalışmaktadır. Cephe Komutanlığının tahminine göre düşman için açık görünen Çalköy - Kızıltaş deresi yolu her nevi düşman kuvvetleri ve enkazı ile dolu olacaktır. 3 ncü Süvari Tümeni Uşak'ın batısınrda Ulubey civarında demiryolu ulaştırmasını kesmiştir.

                                        2.  Orduların görevi: Aslıhanlar meydan muharebesinin her iki ordu tarafından bütün kuvvetleriyle süratle sonuçlandırılması ve Dumhupınar'ın  süratle düşürülerek düşman çekilme yollarının tamamen kesilmesi ve İzmir doğrultusunda takibin aralıksız devamı ile kurtulmuş olması umulan  dağınık düşman kollarının da durmaksızın muharebeye ve bu suretle kamilen teslim olmaya zorlanmasıdır. Günlerden beri gece gündüz muharebe eden birliklerimizin durmaksızın ve dinlenmeksizin harekata devamı istenmektedir.

                                        3.  Mürettep Süvari Tümeni ile Kütahya'nın işgali ve oradan İnönü'ye yürütülmesiyle Eskişehir istikameti en iyi keşif ve temin edilmiş olur. 5 nci Kolordunun, Aslıhanlar meydan muharebesinin sonuçlandırılmasından sonra durmaksızın ve dinlenmeksizin Kızıltaş deresinden Uşak'a yöneltilmesi kararlaştırılmıştır.

                                       4.  Bu direktif 30 Ağustos 1922 saat 06.30'da 1 nci, 2 nci Ordulara yazıldı."

     Durum çok önemli olduğundan ve çabukluk istediğinden yalnız bu emirle yetinmeye kanısı olmayan Başkomutan, Genelkurmay Başkanından: "Altıntaş bölgesinden hareket eden 2 nci Ordunun ve daha batısından yürüyecek 5 nci Süvari Kolordusunun yanlarına giderek kararlaştırılan hareketleri düzenlemesini" rica etti. Kendisi de bu taarruzu güneyden yapacak olan 4 ncü Kolordunun hareketlerini izlemek üzere 1 nci Ordu Karargahına gitti. Batı Cephesi Komutanı Afyon'da karargahta kalarak genel durumu idare edecekti.

     Burada da, ATATÜRK'ün, kendi hayatını düşünmeksizin en ilerde kesin sonuç yerinde bulunmak suretiyle verdiği emirlerin doğru olarak yapıldığından emin olmasının, O'nun başarı sırlarından biri olduğu görülmektedir. Arıburnu, Anafartalar, Sakarya ve Afyon'da olduğu gibi Aslıhanlar muharebesinde de O'nu en ilerde ve kesin sonuç yerinde görürüz. ATATÜRK'ün her zaman tekrarladığı prensip; "Önemli kararların tatbik ve icrasını başkalarının ellerine ve tesadüfe bırakamayız." idi.-

     1 nci Ordu birlikleri 29/30 Ağustos 1922 gecesi taarruz ve takip muharebelerine devam etti. Batı Cephesinin direktifini alan Ordu Komutanı başka bir emir vermeye lüzum görmedi. Bütün şiddetiyle taarruza devam karar ve emrini önceden vermiş bulunuyordu.

                                                 (b)  4 ncü Kolordunun Taarruz Hazırlıkları:

     Bütün gece muharebe eden 4 ncü Kolordu birlikleri ortalık ağarırken, 30 Ağustos 1922 sabahı şu durumda idiler:

     11 nci Tümen:

    127 nci Alayı ve hücum taburu ile Hamurköy'ün bir kilometre güneyindeki sırtlarda, 70 nci Alayı Küçükköy istasyonu civarında, 126 ncı Alayı Başkimse'de toplu bir halde.

     12 nci Tümen:

    34 ncü, 36 ncı Alayları ile Hamurköy'ün bir kilometre güney sırtlarında ve 127 nci Alayın batısında, 35 nci Alay Başkimse'de toplu bir halde.

     3 ncü Kafkas Tümeni:

    Üç alayı ile Selkisaray kuzey-batı sırtlarında mevzide, hücum taburu yedekte, 5 nci Kafkas Tümeninden emrine gelen 9 ncu Alay da Selkisaray civarında yedekte.

     5 nci Kafkas Tümeni.

    3 ncü Kafkas Tümeni emrine gönderilen 9 ncu Alay hariç; Küçükköy'de kolordu yedeği, 4 ncü Kolordu karargahı Küçükköy'de.

     4 ncü Kolordu Komutanı ortalık ağarırken Bakırcıktepe'ye çıktı. Yaptığı gözetlemedee Çal dolaylarında Yunanlıların şaşkın bir durumda sağa sola gidip geldiklerini, bir kısmının Adatepe'ye çıktığını, Çal doğusunda da Hamurköy'e ve güneye karşı cephe aldıklarını gördü, bütün kolordu cephesinde sükunet vardı. Yalnız 12 nci Tümen Türk kesiminde tek tük ateşler oluyordu.

     4 ncü Kolordu Komutanı 30 Ağustos 1922 saat 07.15'de 1 nci Ordu Komutanına verdiği raporda:

     "Düşman, büyük kısmı ile geceyi Çalköy ve Adatepe bölgesinde geçirmiş ve bu sabah Çalköy'ü yakarak batıya ve Adatepe doğu eteklerinden Dumlupınar doğrultusuna yürüyüşe başlamıştır. Artçıların henüz Çal doğu sırtlarında bulunduğunu, düşmanın Altıntaş'dan gelen adi yolu takibe çalıştığını, yürüyüş kollarının etkili topçu ateşimiz altında bulunduğunu, 4 ncü Kolordunun batı yanındaki 1 nci Kolordunun 23 ncü Tümeninin Arpagediği doğrultusuna ilerleyerek düşman çekilme yolunu kesmesi ve bu tümen takviye edilerek bugün kesin zaferin kazanılacağının kabil olduğunu" bildirdi. 11 nci Tümeni Küçükköy'le Bakırcık tepeleri arasında topladı. Hamurköy cephesinde yalnız 12 nci Tümeni bıraktı. Bu tümen, geceden Hamurköy güney sırtlarına yanaşmış, alaylarını düzenlemekle meşgul oluyordu. Saat 10.00'da hücum taburunu Hamurköy kuzey sırtlarındaki düşman artçılarına taarruz ettirerek Yunanlıları attı. Yunanlılar Çal doğrultusunda çekildiler. 12 nci Tugay Komutanı 35 nci Alay ve bir dağ bataryası ile Başkimse'den hareket ederek saat 08.00'da Hamurköy'ün iki kilometre güneyinde tümene katıldı.

     5 nci Kafkas Tümeni saat 08.00'de Küçükköy'den hareket ettirilerek Arpalı dolaylarına yanaştırıldı.

     3 ncü Kafkas Tümeni, cephesindeki Yunan birlikleri sabaha karşı Çal'a çekildiklerinden, ilerlemeye başladı. Saat 11.30'da 8 nci Alayı ile Zafertepe'yi, 7 nci Alayı ile doğusundaki Kızılkaya tepesini işgal etti. 11 nci Alayını geride yedekte bulundurdu.

     1 nci Kolordunun 23 ncü Tümeni; 29/30 Ağustos 1922 gecesi 69 ncu Alayın, 3 ncü Taburunu Aslıhanlar güneyindeki 1237 rakımlı tepede mevzide bırakarak Soğukpınar'a tümen yedeğine gelmişti. Tümen hücum taburu Küçük Aslıhanlar batısında kuzeye karşı mevzide, süvari bölüğü Büyük Aslıhanlar ve kuzey-batı dolaylarında keşifteydi. 68 nci Alay Arpagediği'ndeki Plastras Müfrezisiyle (5/52 nci Evzon Alayı) muharebe ediyordu. 31 nci Alay, tümen yedeğinde bulunuyordu.

     30 Ağustos 1922 saat 01.00'de Yunanlılar General Trikopis'in raporuna göre 12 nci Tümen birlikleri Dumlupınar yolunu açmak için 69 ncu Alayın 3 ncü Taburuna taarruz ettilerse de geri atıldılar.

     Büyük Yunan birlikleri Aslıhanlar kuzeyinde toplanıyor, boru sesleri ve fazla gürültüler işitiliyordu. Bu durum üzerine 69 ncu Alay, mevzideki 3 ncü Taburunu 2 nci Taburu ile takviye etti. Saat 04.00'da Yunanlıların 5 nci Tümeni bu alaya tekrar taarruz ettiyse de şiddetle karşı konularak geri atıldılar. Biraz sonra ortalık ağarınca 69 ncu Alay karşısından çekilen Yunanlıların tamamen ovaya dökülmüş bulundukları görülüyordu. Selkisaray kesiminde de (3 ncü Kafkas Tümeni karşısından) Yunanlıların Çal doğrultusunda çekilmekte oldukları gözetleniyordu. Dar bir bölgeye sıkışan Yunan birlikleri, geceden ileri yanaştırılan 23 ncü Tümenin sahra ve kudretli bataryaları ve emrindeki 150 milimetrelik obüs bataryasıyla şiddetli ve pek etkili ateş altına alındığından ovada çekilenler daha fazla karışıyor ve her tarafa dağılıp kaçışıyorlardı. Batıya giden 30 kadar motorlu araç ve birçok yüklü arabalar yollarda kalmıştı. Koşumu kesen, yükleri atan Yunan erleri hayvanlara binip kaçıyorlardı. Adatepe'de savunma düzeni almaya yeltenenler de etkili topçu ateşi altındaydılar. Yunan Ordusunun büyük kısmı (beş tümen) Adatepe bölgesinde ateş tutmayan yerlere sığınıp korunmaya çalışıyordu. Yalnız 5 nci Yunan Tümeninin bir alay kadar kuvveti her şeyini bırakarak Ağaçköy - Keçiler yolu ile dağınık ve düzensiz bir surette Kızıltaş vadisine çekilebildi. Tümen yedeğindeki 31 nci Alay, Büyük Aslıhanlar'la Ağaçköy arasına gönderildiyse de kaçanları karşılayamadı. 5 nci Yunan Tümeninin geri kalan kısmı Adatepe'den çekildi.

     23 ncü Tümen Komutanının 1 nci Kolordu Komutanına saat 06.30'da yazdığı rapor (aynen):

     "Düşmanın iki tümenlik bir kuvveti toplanmışken obüs ve sahra bataryalarımızın ateşleriyle perişan bir surette ovaya dağıldı. Atlı subayların kaçması ve otomobillerin karma karışık olması velhasıl bir bozgun manzarasının zat-ı âli-i kumandanileri tarafından temaşa buyrulmamasından müteessirim. Şiddetle takip ediyorum. Arpagediği sırtlarında önlerine çıkacağım. Ateş tesiriyle kuzeye Adatepe'ye kaçıyorlar."

     Tümen komutanı raporu yazdıktan sonra, Arpgagediği'ne taarruz eden 68 nci Alayın yanına gitti. 68 nci Alay 30 Ağustos 1922 saat 03.00'de gediğin güney-doğu sırtlarını işgal etmiş, fakat arazinin çok sarp oluşu ve uykusuzluk alayı çok yorduğundan bir az istirahatten sonra gediğin en yüksek noktasına saat 06.00'dan itibaren taarruza başlamıştı. Tümen komutanı gediğin bir an önce ele geçirilmesine önem veriyordu. Durumu saat 07.00'da 1 nci Kolordu Komutanına bildirdi.

     Alay taarruz ederken batı kanadına Yunanlılar iki piyade bölüğü ve bir miktar süvari ile karşı taarruza geçtilerse de çabuk atıldılar. Ovaya dökülen 5 nci Yunan Tümeninden bir kısım kuvvet de Ağaçköy'den gediğe çıkan patikadan alayın sağ yanına ilerlediyse de tekrar ovaya atıldı. Gediğin en yüksek noktaları ele geçirildi. Yunan Evzon Alayı artçı muharebeleri yaparak Yüylük doğrultusuna çekildi. 68 nci Alay Komutanı, gedik batısında bir tabur bırakarak alayını gedikte topladı.

     Tümen Komutanı Adatepe'ye taarruzu tasarladığı için yedeğindeki 31 nci Alay ve Soğukpınar'a getirttiği 69 ncu Alayın iki taburu ile beş taburluk bir kuvvut toplamışsa da bu kuvvetin yeterli olamayacağını, özellikle fazla yorgunluğu ve topların cephanesizliği (150 mm.lik bataryanın 200 mermisinin hepsi sarfedilmiş, diğer bataryalarda da pek az mermi kalmıştı) yüzünden taarruzdan vazgeçmiş, Kolordu Komutanından birlik yardımı ve cephane istemişti.

     Saat 10.00 olmuştu. Yağmur başlamış, ortalığı sis kaplamıştı. Bu hava saat 15.00'e kadar devam etti. Gözetleme güçleşti Yunanlılarda bu zaman içinde Adatepe'de savunma düzeni almayı başardılar ve bataryaları tümen mevzilerine ateş açtılar.

     1 nci Kolordu Komutanı 23 ncü Tümenin muharebeleriyle pek ilgilenmemiş ve Kurmay Başkanını tümene göndermişti. Ancak, Tümen Komutanı yardım isteğine dair kolordudan cevap alamadığından kendisi, Dumlupınar istasyonunda bulunan kolordu komutanına giderek yardım isteğini tekrarlayıp durumu anlatmış ise de tümeninin 4 ncü Kolordu emrine verildiğini öğrenmiş ve bu durumda 1 nci Kolordudan yardım edilmesinin kabul olamayacağını anlamıştı. 4 ncü Kolordu Komutanı ise tümenin 30 Ağustos 1922 sabah durumunu henüz bilmiyordu.

     Kolordulardan sabah raporlarını ve Batı Cephesi'nin emrini alan 1 nci Ordu Komutanı saat 09.25'de Akçaşehir'den 4 ncü Kolorduya şu emri verdi:

     "1 nci Kolordunun 23 Tümeni cephesinde görülen ve iki tümen tahmin edilen düşman kuvveti pek perişan bir surette Aslıhanlar'dan kuzey-batıya atılmıştır. Düşman, yüklerini bırakarak ve hayvanlara binerek Kızıltaş deresi doğrultusunda kaçmaktadır. 23 ncü Tümenin şiddetle takip ederek Kızıltaş boğazı girişini kapamasını 1 nci Kolorduya emrettim. 4 ncü Kolordu, 23 ncü Tümen doğrultusuna bir tümen yürüterek o kesimdeki düşmanın kamilen esir edilmesini çalışacaktır. Hamurköy kuzey sırtlarında toplandığını 4 ncü Kolordunun bildirdiği düşmana daha kolordunun şiddetle taarruz etmesini isterim. Bu son durum hakkında bilgi bekliyorum. Kızıltaş boğazı girişini 4 ncü Kolordu teslim alarak 23 ncü Tümeni bugün serbest bırakmaya gayret etmelidir."

     1 nci Kolordu Komutanı, sabah raporunda, Banaz doğrultusunda takip için 23 ncü Tümeni çekmek istediğini teklif etmiş, fakat ordu komutanı bunu uygun görmeyerek tümenin, bulunduğu bölgeden şiddetle taarruza devam etmesini ve Kızıltaş vadisini kapamasını istemişti.

     Saat 10.00'da Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa Akçaşehir'deki 1 nci Ordu Karargahına geldi. Ordunun hareketlerini yakından izlemeye koyuldu.

     Bu sırada, 9 ncu Yunan Tümen karargahından esir edilen bir subayın ifadesine göre; Hamurköy - Çal - Dumlupınar doğrultusuna yürüyen ve devamlı taarruz ve takibe uğrayan Yunan kuvvetinin 5 nci, 12 nci, 9 ncu, 13 ncü Tümenlerle 4 ncü Tümenin artıklarından ibaret olduğu, 1 nci ve 2 nci Kolordu komutan ve karargahlarının da beraber bulunduğu, 1 nci ve 7 nci Tümenlerin daha önce Dumlupınar ve oradan Uşak doğrultusuna çekildikleri öğrenildi.

     Bu bilgiyi alan ordu komutanı, hemen telefonla 4 ncü Kolordu Komutanına: "Yunanlıların iki kolordu komutanının da, gördüğünüz yürülüş kolu içerisinde olduklarını, Hamurköy - Çalköy - Adatepe hattına hızla ve şiddetle taarruz edilmesini ve bunların kaçıp kurtulmalarına meydan verilmemesini" emretti. 4 ncü Kolordu Komutanı da şu emrini yaydı:

     "Dün cephemizde muharebe eden düşman, tarafımızdan yapılan taarruzlar üzerine Çal doğrultusuna çekilmeye mecbur olmuştur. Hamurköy küzeyinde birkaç top ve bir miktar piyadesi 12 nci Tümenimiz karşısında bulunmaktadır. Çal doğrultusuna çekilen düşman Hamurköy'ü yakmış ve bir artçı bırakarak batıya, Adatepe eteklerinden şosenin batısındaki adi yollar Dumlupınar doğrultusuna gitmektedir. 1 nci Kolordu Dumlupınar mevzilerini işgal etmiş ve ilerleme emrini almıştır. 3 ncü Süvari Tümeni Ulubey'i işgal etmiştir. 6 ncı Kolordu Resulbaba kuzeyinden Hamurköy doğrultusuna ilerlemektedir. Kolordumuz -neye mal olursa olsun- düşmanın çekilme doğrultusunu kesmek üzere takip ve taarruzla perişan edecektir. Tümenler şimdiye kadar bu görevi savunarak yapmışlar ve müessir olmamışlardır. Tümenler saat 14.00'de aşağıda yazılı doğrultulara taarruz edeceklerdir:

     12 nci Tümen; Hamurköy kuzeyi ile Çal (hariç) arasındaki hattı taarruz edecek ve Dereçiftliği - Akpirim tepesi - Kırkpınar (Akpirim tepesinin batısında) hattına karşı keşif yaptırarak bu civardaki birliklerle irtibata çalışılacaktır.

     11 nci Tümen; 12 nci Tümenin batısında Çal doğrultusunda taarruz edecektir.

     5 nci Tümen; Selkisaray üzerinden Adatepe doğusuna.

     3 ncü Tümen; Bostancı harabesi üzerinden (Çekillitepe), Camiliören (Büyük Aslıhanlar köyünün hemen güney batısındaki tepe) güneyindeki sırtlardan Adatepe'ye taarruz edecektir.

     Kolordu Selkisaray'da bir santral açacak, tümenler kendilerini buraya bağlayacaktır.

     Kolordu gözetleme yeri Bakırcık sırtı ile Arpalı arasındaki tepede bulunacaktır."

     Kolordu komutanı, birliklerin çoğu birinci hattı ve oldukça karışık ve çok yorgun olduklarını bildiğinden bunların düzenlenmesi ve yeni bölgelerinde tertiplenmeleri için taarruz saatini 14.00 olarak tespit etmişti. Bu saate kadar dahi emredilen düzenin alınamıyacağını hesap eden Kolordu Komutanı -Ordu Komutanının telefonla "derhal harekata başlaması" isteğine rağmen- taarruz saatini 15.00'e çıkardı. Aşağıda görülecektir ki bu saat dahi az gelmiştir. Tümenlerin bütün gayretlerini harcamalarına rağmen, birinci hatta yayılmış birliklerini gerilerde toplayıp diğer bir kesime giderek taarruz düzeni almasına istenilen zaman yetmemiş ancak saat 17.00'de taarruza başlayabilmişlerdir.

     Saat 10.30'da Ordu Komutanı 23 ncü Tümeni de 4 ncü Kolordu emrine verdi. Ancak, Kolordu Komutanı bu tümenin durumunu bilmediğinden 3 ncü Kafkas Tümenini 23 ncü Tümen bölgesinden taarruza sevketmekteydi. 23 ncü Tümenin durumunu öğrenmek üzere bir kurmay subayı, özeti aşağıda yazılı emirle beraber tümeni bulup temas sağlamakla görevlendirdi:

     "23 ncü Tümen Elmacık alanı - Arpagediği yüksek noktalarına dayanarak Kızıltaş deresi genel doğrultusunda düşmanın yan ve gerilerine etkili olacak, özellikle Dumlupınar'a giden şose ve araba yoluyla Arpagediği'nden Dumlupınar'a giden yollardan düşmanı faydalandırmayacaktır. Şimdiki durumunuzu bildiriniz. Ben öğleden sonra Bakırcık'la Arpalı arasındaki sırttayım. Cephanenizi Düzağaç'tan ikmal ediniz."

     Giden kurmay subay 23 ncü Tümeni bulamadığından emri bildirememiş, bir suretini, o tarafa gidecek olan 3 ncü Kafkas Tümenine bırakarak geri gelmişti.

     Kolordu emrine göre tümenlerin taarruz bölgelerine yanaşmaları ve taarruz hazırlıkları:

     12 nci Tümen: Kolordu emri saat 12.00'da tümene geldi. Bu emirde istenilen hedefe tümen daha önce varmış ve hücum taburu ile Hamurköy kuzey sırtlarını işgal etmiş ve süvari bölüğü de Çirlek doğrultusuna keşfe gönderilmişti. Saat 15.00'de 35 nci Alay Hamurköy kuzey sırtlarına, hücum taburunun batısına gönderilerek bu sırtlar işgal ettirildi. Karşılarında düşman yoktu. Bir kilometre ileriye ve Çal doğrultusuna emniyet birlikleri sürüldü. 34 ncü ve 36 ncı Alaylarla topçu taburu, sıhhiye ve istihkam bölükleri, muhabere takımı Hamurköy batısında toplandılar. Hücum taburu kuzeyden gelen 17 nci Tümenle irtibat yapmış bulunuyordu. Tümen saat 17.00'ye kadar bu durumda kaldı.

     11 nci Tümen: Tümen Komutanı, Kolordunun 12 nci Tümenin batısından Çal doğrultusuna taarruz emrini öğleyin aldı ve Selkisaray'ın iki kilometre doğusundan Çal doğrultusuna hareket etti. Birliklerini saat 14.00'de Zafertepe gerisine yanaştırdı. 70 nci Alay taarruz mevziine girerken tümen topçusu Zafertepe doğu ve güney-doğusunda mevzilenerek Çal batısı ve Adatepe bölgesindeki Yunan topluluklarına ateş açtı.

    5 nci Kafkas Tümeni: Saat 12.20'de kolordudan taarruz emrini alınca tümeni Selkisaray batısına yanaştırdı. Kendisi önden, Selkisaray'ın iki kilometre batısındaki 3 ncü Kafkas Tümeninin gözetleme yerine giderek durumu öğrendi. Çalköy'ün hemen güneyindeki tepecikte bulunan Yunan artçıları 3 ncü Tümenin 8 nci Alayı ile muharebe etmekteydi. Adatepe'de karışık büyük Yunan birlikleri görülüyor ve bir bataryası ateş ediyordu. Tümen komutanı, Selkisaray'ın hemen kuzeyindeki tepe gerisinde toplu duran 9 ncu Alayını kendi emrine aldı. Bu sırada 3 ncü Tümen de birliklerini Çırçırtepe gerisine toplamaya başlamıştı. Tümen komutanı 9 ncu Alayın bir taburunu Örentepe'ye gönderdi. Taarruz saati gelmesine rağmen tümenin büyük kısmı henüz ortada yoktu. Saat 15.50'de 10 ncu Alay yetişti ve hemen Demircitepe'ye yanaştırıldı. 9 ncu Alayı da Örentepe'ye yaklaştırarak Çalköy güney-batısında Berberçam'daki Yunan ileri mevziine taarruz edip attıktan sonra Adatepe bölgesindeki 1128 rakımlı tepe ve batısına uzanan sırtın ele geçirilmesi görevini verdi. Hücum taburundan da, 9 ncu Alayın batısından ilerleyerek 1128 rakımlı tepe ile Küçük Adatepe (Nasuhtepe) arasındaki gediği ele geçirmesini istedi. Demircitepe'ye yanaşan 10 ncu Alayın bir taburunu Cıbırtepe'ye gönderdi, o kesimde bulunan 23 ncü Tümenin 69 ncu Alayının taburunu değiştirdi ve taburu kendi tümenine daha batıya gönderdi. 10 ncu Alayı da Cıbırtepe - Küçük Aslıhanlar kesiminden Nasuhtepe'nin ele geçirilmesi görevini verdi. 13 ncü Alay tümen ihtiyatı olarak Bostanlı harabesine yanaştırdı. Çırçırtepe - Demircitepe - Bostanlı harabesi dolaylarında mevzie girmekte olan tümen topçusundan başka tümen emrine verilen kolordu topçu taburu da (105 mm.lik iki dağ obüs toplu iki batarya) Selkisaray batı sırtlarında mevzileniyordu. Tümen komutanı bir sahra bataryasını 9 ncu Alay, bir dağ bataryasıyla kolordu topçusunun hücum taburu, bir sahra bataryasını da 10 ncu Alay hedeflerini ateş altına almak için görevlendirdi. Topçular, mevzilerine girerek hazırlıklarını tamamlayıp saat 17.00'de ateş tanzimine başladılar.

     30 Ağustos 1922 sabahı Arpalı köyüne varan 25 nci Ağır Topçu Alayı saat 17.00'de 5 nci Kafkas Tümeni kesimine gelerek Selkisaray batısı Çırçır tepe ile demiryolu arasında mevzilendi ve ateş tanzimine başladı. Ağır topçu alayının iki toplu 125 mm.lik İngiliz, üç toplu 150 mm.lik Krup, dört toplu 75 mm.lik sahra bataryalarına (dokuz top) 9 ncu Alayın hedefleri; üç toplu 150 mm.lik Skoda ve iki toplu 105 mm.lik dağ obüs bataryalarına (beş top) da 10 ncu Alayın hedefleri verilmişti. Saat 17.30'da topçu ateşlerinin etki ve hızı son hadde çıkmıştı. Adatepe'deki Yunan topçusu tamamen susturuldu. 9 ncu Alayla hücüm taburu Zafertepe - Örentepe hattına yanaştı, Çalköy ve güneyindeki Yunan birlikleri Nasuhtepe (Küçük Adatepe) - 1128 rakımlı tepe hattında ve hattın 400 metre ilersindeki Berber - Çam tepesinde savunma düzeni almışlardı.

     3 ncü Kafkas Tümeni: Saat 14.00'de mevziler gerisinde toplanan birlikleriyle (7 nci Alay hariç) Çırçırtepe gerisine ve oradan Çekillitepe güneyinden dolaşarak Elmacık alanı doğrultusunda yürüyüşe geçti. Tümen hareketten önce, 23 ncü Tümenin kolordu emrine girdiğini ve bu tümenin kendi batısından taarruz edeceğini kolordu emrinden öğrenmişti. Tümen komutanı saat 16.00'da Küçük Aslıhanlar köyünün güney-batı sırtlarında 23 ncü Tümen Komutanı ile buluşarak taarruz hakkında görüştüler. Öncüde bulunan 8 nci Alayın kolbaşısı saat 17.00'de buraya vardı. 3 ncü Kafkas Tümeninin en sağında (Zafertepe doğusundaki Kızılkaya sırtlarında) bulunan 7 nci Alayının Komutanı saat 13.00'de, 11 nci Alay bölgesinde bulunan Tümen Komutanına durumu anlatırken, kolordunun taarruz emrine göre Çırçırtepe - Çekillitepe - Camiliören doğrultusunda saat 14.00'de tümeni takip etmesi emrini aldıysa da Alay komutanı ancak saat 14.00'de Kızılkaya tepesindeki alayının yanına varmış ve 14.45'de alayı hareket ettirebilmişti. Alay güneyine giderken Zafertepe'ye gitmekte olan 70 nci Alayla çatışma olmuş ve bu alaya yol verdikten sonra Selkisaray'a inmişti. Burada da tekrar 11 nci Tümenin yürüyüş kollarına rastladığından bir süre daha beklemek zorunda kalmış ve ancak saat 19.00'da Bostanlı harabesine varabilmişti. Kılavuzlar Camiören'i bilmediklerinden ortalık karardıktan sonra iki saat kadar yürümüş ve 5 nci Kafkas Tümen karargahını bulmuş fakat buradan da tümenin yeri öğrenilememişti. Bütün gece birçok dolaşmalardan sonra Alay 31 Ağustos 1922 sabahı saat 06.00'da Ağaçköy'de tümenine katılabildi.

     23 ncü Tümen Komutanı 4 ncü Kolordu emrine girdiğini öğleyin 1 nci Kolordu Komutanından öğrenmişse de kolordunun nerede olduğunu bilmediğinden bir türlü irtibat yapamamıştı. Saat 16.00'da yanına gelen 3 ncü Kafkas Tümeni Komutanından 4 ncü Kolordunun taarruz emrini öğrendi. Bu emre göre, bulunduğu kesim 3 ncü Kafkas Tümenine veriliyor ve 23 ncü Tümenden: daha batıdan Kızıltaş deresini kapatması isteniyordu. Bu sırada ise 68 nci Alay Arpagediği'ni işgal etmiş, Keçiler'e inen patikaya hakim olmuş ve burada pek zayıf kalan Yunanlılara karşı bir tabur bırakan alay, gedikte toplanmış bulunuyordu.

     İki tümen komutanı durumu ve aldıkları görevleri muhakeme ettiler. 23 ncü Tümenin düşmanla temasta ve mevzilerde bulunması bu tümenin 3 ncü Kafkas Tümenine mevzilerini teslim edip birliklerini toplayarak batıya kayması için çok vakit kaybettireceğinden ve taarruz saati de geçmiş bulunduğundan, yeterli aydınlık süresi de kalmadığından, aralarında anlaşam tümen komutanları, 23 ncü Tümenin mevzilerinde kalarak taarruza devam etmesi, 3 ncü Kafkas Tümeninin Ağaçköy kesimine (23 ncü Tümenin batısına) ilerleyerek taarruza katılması kararlaştırıldı ve o şekilde hareket edildi. Bu karar, irtibat olmadığından, zamanında kolorduya bildirilememişti. Eğer kolordu emrine göre hareket edilseydi bugün her iki tümen de muharebeye giremeyeceklerdi. Bunun üzerine, 23 ncü Tümen Komutanı, Arpagediği'nde blunan 68 nci Alayını (gedikte bulunan tabur hariç. Bu tabur 3 ncü Kafkas Tümeninin Hücum Taburu tarafından gece yarısı değiştirildikten sonra alayına katılmıştır.) Elmacık alanı doğusuna tümen yedeğine getirtti.

     23 ncü Tümen Komutanı saat 16.30'da ağızdan verdiği emirlerle taarruzu şöyle düzenledi:

     Büyük Aslıhanlar köyünün doğusunda hücum taburu ve batısında 31 nci Alay taarruz çıkış mevziinde bulunuyorlardı. Bu iki birliğin taarruz hedefi Büyük Adatepe idi. Verilen görev; gece dahi olsa sessizce yanaşılarak her taraftan kuşatılacak düşmanın süngü hücumu ile yok edilmesi veya esir edilmesi idi. 69 ncu Alay da Büyük Aslıhanlar'a yanaştırıldı. Bu alay da birinci hatları yakından takip ederek gerekirse tümenden emir almadan ilerdeki birlikleri takviye edecekti. 68 nci Alay, bir taburunu Arpagediği'nde bırakıp iki taburuyla Büyük Aslıhanlar'ın iki kilometre güneyindeki tümen karargahı yanında ihtiyat olarak kalacaktı. Topçu taburu, 3 ncü Kafkas Tümeninin götüremediği sahra bataryasını da emrine alarak taarruzu destekleyecek ve ateşini Büyük Adatepe'ye toplayacaktı. Bataryalar esasen ateşe devam etmekteydiler. 69 ncu Alay saat 17.00'de Büyük Aslıhanlar'a yanaştı. Sağdaki 5 nci Kafkas Tümeni bu sırada taarruza başladı. 23 ncü Tümen ise saat 17.30'da taarruza başlayacak bir durum alabildi.

 (c)  6 ncı Kolordu ve 61 nci Tümenin Adatepe'ye yanaşmaları ve muharebe taarruz hazırlıkları:

     2 nci Ordu birlikleri 30 Ağustos 1922 sabahı şu durumda idiler:

     2 nci Ordu ve 6 ncı Kolordu Komutanları Beşkarışhöyük'de 17 nci Tümen Dereköy Çiftliği - Emrettepe'de, 16 ncı Tümen Murat hanları - Genişler'de, 61 nci Tümen Kurtköy - Altıntaş'da, 3 ncü Kolordu karargahı ve 1 nci Tümen Döğer'de, Mürettep Süvari Tümeni Pusan'da, 41 nci Tümen ve Porsuk Müfrezesi Seyitgazi cephesinde.

     Genelkurmay Başkanı 30 Ağustos 1922 saat 06.00'da Kurtköy'e 5 nci Süvari Kolordusu karargahına gelerek durumu açıklamış ve 61 nci Tümenin Allıören, 5 ncü Süvari Kolordusunun Murat dağı kuzeyinden batıya ilerleyerek geçitleri kapamalarını emretmişti. Buradan 2 nci Ordu Komutanının ve 6 ncı Kolordu karargahının bulunduğu Beşkarışhöyük'e gelerek ordu ve kolordu komutanlarına durumu anlatmış ve gerekli direktifi vermişti. Bunun üzerine de, 2 nci Ordu Komutanı, Batı Cephesi emrine göre, 61 nci Tümenin Allıören, 16 ncı Tümenin Çal, 17 nci Tümenin Hamurköy doğrultularına ilerleyip rastlayacakları düşmana taarruz etmelerini emretti. Yalnız Mürettep Süvari Tümeninin, Kütahya üzerinden Yunanlıların Eskişehir Grubu gerilerine gitmeden önce Döğer kuzeyine yönelerek Akoluk'a gelen Yunan kuvvetlerini acele keşif ve Altıntaş üzerine yürümelerini kesin surette önlemesini veya geciktirmesini istedi. 3 ncü Kolordu Karargahının Altıntaş'a, 1 nci Tümenin Altıntaş ve kuzeyinde toplanmasını, Akoluk doğrultularının keşfedilmesini emretti.

     2 nci Ordu birliklerinden 6 ncı Kolordu ile 61 nci Tümen, düşmana 15-20 kilometre gibi üzak mesafede oldukları halde bugün de harekette geç kalmışlardı ve muharebe meydanına ancak öğleden sonra yetişebildiler.

     61 nci Tümenin hareket ve muharebesi:

     Tümen birlikleri 30 Ağustos 1922 günü saat 09.00'da Kurtöy'de toplandı. Tümen komutanı süvari kolordusunun Akpirim tepelerindeki 14 ncü Süvari Tümenini çektiğini 16 ncı Tümenin saat 10.00'da Genişler'den Çal doğrultusuna hareketle rastlayacağı düşmana taarruz emri aldığını bu tümenden gelen rapordan öğrendi. Tümen Komutanı saat 10.15'de süvari bölüğünü Kurtköy'den hareket ettirdi. Saat 10.30'da 159 ncu Alay öncüde olarak tümeni Allıören doğrultusunda yürüyüşe geçirdi. Kendisi öncü, öncüsü ile gidiyordu. Saat 11.00'de, Yunanlıların Çal'dan Allıören'e doğru gitmekte olduklarını haber aldı. Saat 12.00'de Akpirim tepesinin kuzey-batısındaki tepeye (Kocaardıç) çıktığında Yunan yürüyüş kollarının batıya (Allıören'e) yürüdüklerini gördü. Bunun üzerine, hemen öncü komutanına: yürüyüşü hızlandırarak Eydemir köyünün güneyindeki ormanlık sırtları tutmasını emretti. Süvari bölüğünü, çekilen Yunanlıların önünü kesmek üzere daha batıya gönderdi. Büyük kısmın da yürüyüşünü hızlandırdı. Saat 12.15'de önce (159 ncu Alay) yolun iki tarafından açılarak ilerlemeye başladı, emrindeki dağ bataryası mevzilenerek, saat 14.30'da, Allıören'e yanaşan Yunan yürüyüş kolunu ateş altına aldı. En batıdan ilerleyen süvari bölüğü Allıören kuzeyinden ateşe başladı. Yunanlılar çekilmeyi durdurdular, sağa (kuzeye) çerkederek karşı taarruza geçtiler. Tüman Komutanı, kendisinin bulunduğu yerden bir kilometre ilerdeki Akpirim tepesini Yunanlılara kaptırmamak için, büyük kısım yetişinceye kadar, yanındaki atlıları bir subayla Akpirim tepesine göndererek işgal ettirdi. Büyük kısmın başında yürüyen 190 ncı Alayı, yürüyüşünü hızlandırarak Akpirim tepesine gönderdi ve tekmil tümen topçusunu yol doğsusunda mevzilendirerek saat 14.30'da ateş açtırdı.

     Tümenin doğusundan Çal doğrultusuna ilerleyecek olan 16 ncı Tümenden henüz birlik görünmüyordu.

     Saat 15.00'de Yunanlılar Çamlık (Otlukçutepe) tepelerinden ilerlemeye başladılar. 159 ncu Alay tekmil kuvvetini muharebeye sokmuştu. İki taraf arasında çok şiddetli bir muharebe başladı. Alay, iki bölüğünü batıda Abya vadisine hakim olan sırtlara gönderdi. Cephesi çok genişlemişti. Bu sırada 190 ncu Alay da açılmış olarak Akpirim tepesine yanaşmaktaydı. 159 ncu Alayın ihtiyatı kalmadığından 174 ncü Alaydan bir tabur bu alay emrine Eydemir güney sırtlarına gönderildi. 174 ncü Alay, hücum taburu ile Koca Ardıçtepe kuzeyine yanaştırıldı. Saat 14.30'da ve saat 15.00'de yazılıp tümen komutanına gelen süvari bölüğü raporlarında: Yunanlıların perişan bir durumda ve parça parça çekildiklerini, bunlarla muharebe ettiğini, Allıören köyünde birçok motorlu araç ve gereç bulunduğunu, Allıören köyünün güneyindeki derelerin düşmanla dolu olduğunu ve bir tümen kadar tahmin edildiğini, bir kısmının toplarını bırakarak dağlara doğru (batıya) çekildiklerini, Allıören köyünün bir kilometre doğusundaki Çamlitepe'ye bir düşman bölüğünün çıktığını bildiriyordu. Saat 15.45'de Yunanlıların iki alay kadar bir kuvveti, kuvvetli topçu desteğinde, 159 ncu Alaya taarruza başladı. Saat 16.00'da 159 ncu Alayın 2 nci Taburu fazla ilerde bulunduğundan 300 metre kadar geriye alındı ve iki yanındaki diğer taburlar hizasında mevzilendirildi. Bu sırada Yunanlılar, Akpirim tepesindeki 190 ncı Alaya da taarruza geçtiler. Saat 16.10'da doğudan 16 ncı Tümenin Çalköy'e ilerlediği görüldü. Saat 16.30'da Yunanlıların şiddetli taarruzları karşısında, Bileyik tepesinde mevzide bulunan 190 ncı Alayın 2 nci Taburu Akpirim sırtına çekilme zorunda kaldı. Akpirim tepesindeki gözetleme yerinde bulunan tümen komutanı da piyade ateşleri altında kalmıştı.

     16 ncı Tümene gönderilen irtibat subayı, 2 nci Ordunun iki tümenle bu düşmana taarruz etmek istediğini öğrenmişti.

     Yunanlılar Çal - Allıören arasında vadi yolundan batıya yürüyüşe devam ediyordu. Taarruz eden 12 nci Yunan Tümeni Bileyik Tepe - Erikli Tepe - 1151 rakımlı Tepe - Allıören Köyü kuzey hattını işgal etti ve taarruzunu durdurdu. Karşısında Akpirim tepe - Kaletepe - 1499 rakımlı tepe güneyi - Dana Kalesi güney hattındaki 61 nci Tümenle karşılıklı şiddetli piyade ve topçu ateşleri devam ediyordu.

     6 ncı Kolordu:

     Kolordu Komutanı 2 nci Ordu Komutanlığının emrini alınca 30 Ağustos 1922 sabahı saat 08.00'de 16 ncı Tümeni Çalköy ve 17 nci Tümeni Hamurköy doğrultusuna derhal harekete geçirdi ve rastlayacakları düşmana taarruz etmelerini emretti. Saat 10.00'da bir kurmay yüzbaşıyı tümenlere gönderdi ve kendisi kurmay başkanını da beraberinde olarak Hamurköy'le Çal arasındaki sırtlara çıktı.

     Genişler - Muradhanları bölgesinde bulunan 16 ncı Tümen, sabah erkenden süvari bölüğünü Çal doğrultusuna sürmüş ve birlikleri harekete bir hazır durumda bekletiyordu. Saat 09.55'de kolordu emrini alınca saat 10.30'da Çal doğrultusuna yürüyüşe geçti. Piyade ucu saat 13.35'de gelen raporda: Keşif kollarımızın Çal dolaylarına vardığı, Yunan artçılarının da Çalköy'de bulunduğu bildiriliyordu.

     Öncüde bulunan tümen komutanı yürüyüş kolunu Akyol tepesi hizalarında durdurdu. Öncüdeki batarya mevzie girerek saat 14.30'da Çal ve batısındaki hedeflere ateş açtı. Bu sırada tümen süvari bölüğü Kızıltepe'de idi. Yapılan gözetlemelerde önemli Yunan birliklerinin Çalköy'ün iki buçuk kilometre batısındaki derelerden karışık bir halde batıya çekildikleri görülmekteydi. Saat 15.30'da yolun batısından 64 ncü Alay, doğusundan 44 ncü Alay açılarak Çal doğrultusuna ilerlemeye başladılar. Yunanlıların iki bataryası yürülüş kolundan açıkta mevzi aldı ve ateş açtı. Tekmil tümen topçusu da Akyol kuzey-doğu yamaçlarında mevzie girerek Yunan topçusuna, birliklerine ve kümeler halindeki ağırlıklarına çok şiddetli ve etiki bir ateş açtı. Topçunun ateşi ve alayların ilerlemeleri üzerine Yunanlılar batıya yürüyüşü durdurdular, bir kısım kuvvetiyle de mevzideki zayıf birliklerini takviyeye başladılar.

      16 ncı Tümenin 43 ncü Alayı ile hücum taburu Akyol kuzey-doğusunda yol civarında ihtiyatta, tümen komutanı Kızıltepe'de bulunuyordu. Saat 16.007da Hamurköy doğrultusuna ilerleyen 17 nci Tümenin bir alayının, yürüyüş kolunda kuzey-doğuya çekildiğini gördü.

     Öğle üzeri Çirlek güneyindeki Gökseri tepesine çıkan 2 nci Ordu Komutanı da aynı durumu görüyordu. Saat 15.20'de 16 ncı Tümene şu emri gönderdi.

    "Çalköy'ün üç kilometre batısından itibaren vadi içinde ve İşören (Allıören) köyü civarında büyük bir düşman yürüyüş kolunu ve toplu kuvvetlerini saat 13.00'de bizzat gördüm. Tereddüt etmeden düşman üzerine son süratle atılmanızı beklerim. Hepsini esir edeceğiniz muhakkaktır. Sağınızda ve Allıören'e gelmesi icabeden 61 nci Tümene de bu emri tebliğ ediniz. Bu emrin bir suretini kolordu kumandanı paşa hazretlerine arzediniz. 61 nci Tümen Allıören civarında bulunacaktı. Halbuki benim gördüğüm kıtaat da o civardadır. Her iki tümen birbirinizi düşman zannı ile bir hata olmamasını rica ederim."

    Ordu emri saat 16.15'de tümene geldi. Taarruz devam ediyor, 44 ncü ve 64 ncü Alaylar saat 17.00'de Yunan hatlarına 400 metreye kadar yanaşmış bulunuyorlardı. Güneyden, Çalköy'ün doğu güneyine 11 nci Tümenin 126 ncı Alayının, topçu desteğinde ilerlediği görülüyordu.

    17 nci Tümen:

    Kolordu emrini saat 09.25'de alan tümen komutanı saat 10.00'da birliklerine hareket emri verdiyse de öncüde bulunan 63 ncü Alay ancak saat 11.30'da Çirlek - Hamurköy yoluyla yürüyüşe geçebildi.

    Tümen hareket etmeden önce, Dereköy çiftliğinde bulunurken, saat 09.30'da ilerdeki süvari bölüğünden gelen raporda: Çalköy'den tahminen bir alay kadar düşman kuvvetinin doğuya gelerek artçısını takviye ettiğini, saat 09.00'da da uzun bir nakliye kolunun Hamurköy'den Çalköy'e gittiğini, Çalköy'ün yanmakta olduğunu bildiriyordu.

    Saat 13.30'da öncüsüyle Hamurköy'e varan 63 ncü Alay, köy kuzeyinde 12 nci Tümenin hücum taburu ile karşılaştı.

    Yunanlılar perişan bir surette Çalköy - Allıören doğrultusuna çekiliyorlardı.

    4 ncü Kolordu birlikleriyle karşılaşan tümen komutanı, birliklerini saat 15.00'de geri çekti, Hamurköy kuzey ve kuzey-doğu sırtlarında topladı. Emretepe'deki tugay müfrezesi de (62 nci Alay Hücum Taburu) tümene katıldı. Durumu kolorduya bildiren tümen komutanı emir almak üzere akşama kadar bu bölgede kaldı ve geceyi de aynı bölgede geçirdi. 4 ncü ve 6 ncı Kolorduların dış batı kanatlarını kuvvetli bulundurmayıp iç kanatlarıyla Çalköy doğrultusuna ilerlemeleri bu duruma sebep olmuştu.          

Editör :     Ercan ÇETİNERLER

KAYNAKLAR

Copyright © 2000-2003 Tayyareci